مشرب نینگ ایجادی کوپ قیرره لی. بیزاوشبو مقا له ده اونینگ شعـرلریده گی عرفانی قره شلر اینیقسه«وحدت» فلسفه سیگه دایر بیرقطار معـما لربوییچه اوزفکر و ملاحظه لریمیز نی بیلد یرما قچی میز.

«وحدت» گه عاید فکرو قره شلر، حس – تویغـولر، با بارحیم مشرب ایجادیده یوکسک اورینده توره دی. او، ذوق وجذ به گه بیریلگن شاعـر صفتیده، برچه عا لم و بارلیقنی عشقدن عبارت دیب توشونه دی. اونینگ چه عشق حیات و حرکت نینگ تورتکیسی و یره لیش نینگ مقصدی.  «غرض کون ومکاندن عشق ایدی، نی کان و نی جوهر».

او، حقیقی عا شق، عشق اوتیده کوییب کول بولگن شاعـر. روحی نینگ عما نیده عشق تولقینلنیب توره دی، النگه لی حس و هیجانلرینی یورککه سیغـد یرا لمی، سوز آرقه لی     افاده قیلما قچی بوله دی. لیکن تویغـولری شونچه النگه لی، نها یتسیز وسانسیز کیم سوز، کلمه و عـباره لرقالبی گه سیغـمیدی، شعـروزنی اونگه تارلیک قیله دی. شوسببلی اوهم بعضأ جلال الدین رومی سینگری شعـری عنعـنه لرچیگره سیدن چیقیب، نها یت شیرین،   یا قیملی و سا ده عباره لربیلن اوزحس وهیجانلرینی افاده لب « مینگ معـنی نی بیرنکته بیلن مختصر ایتد یم » دیدی.

مشرب شعـرلریده وزن وقافیه لر بوییچه بعـضی کمچیلیک لر کوزگه تشلنه دی. اونینگ بیرینچی سببی ایتیب اوتیلگن عامل حساب لنسه، ایککینچی عامل اونینگ شعـرلرینی کوچیریشده خطاطلر(نسخه کوچیروچیلر) تاما نیدن یول قوییلگن سهو و خطالرحسابلنه دی. بیزنینگ فکریمیز چه، بابارحیم مشرب قلندرانه حیا ت کیچیریش  جریا نیده، اوزشعـرلری نینگ همه سینی توپلب دیوان شکلیده مرتب قیلیش گه موفق  بولمه گن. کیین راق کوپینچه اونینگ شعـرلری یازمه نسخه لردن تشقری آغیزمه آغیزهم ایتیلیب کیلگن و تورلی منطقه لرده روایت قیلینیب یورگن. غا لبأ، اونینگ اثرلرینی    توپلگن لر، هم یازمه نسخه لر، هم انه شو خلق آرقه لی اوقیب یوریلگن شعـرلرنی، اونینگ عجایب حادثه لرگه تولیب تاشگن حیا ت قصه لری بیلن قوشیب یازیب آلگن لر.

بابارحیم مشرب نینگ فارسچه شعـرلری، اونینگ اوزبیکچه شعـرلریگه نسبتا توغریراق کوچیریلگن. بونینگ سببی شوبولسه کیره ک که، کوپینچه نسخه لرتورکی تیل بیلن چوقور آشنا بولمگن کا تبلر تاما نیدن کوچیریلگن. بوندی حا لتنی علیشیر نوایی نینگ بعـضی بیراثرلری وعبیدی نینگ کلیاتیده هم یققال کوریش ممکن.

مشرب برچه «وحدة الوجودی» صوفیلردیک بوتون کایناتده فقط بیرته حقیقت، بیرته حقیقی محبوب – یگانه یره توچینی کوره دی. بویولده کعـبه وبتخانه فرقی گه بارمیدی، کعـبه گه قره ب یول آلگن و بتخانه گه قره ب یوز توتگنلرنینگ همه سی، اوشه یگانه حقیقت نی ایزلیدیلر. شونینگ اوچون هم اونینگ کا فرلیگی یا که مسلمان لیگی گه کونگل باغله مسلیک کیره ک، نیگه که اوازلد ن «اناالحق» ایتیب کیلگن. شوسببلی اونینگ عشق ساغریده هردایم منصور قانی، می اورنیده موج اوریب توره دی:

ا ناالحق گوی ایجا دم، تجلی پرورعشقم،
مدام ازخون منصورم میی درساغرعشقم.

نه ازکفرم تمنایی، نه ازاسلامم امیدی،
ندانم کعـبه وبتخا نه ازهم، کا فرعشقم.

شونینگدیک اوصمد گه (یره توچیگه ) سیغـینوچیلرو صنملرگه عبارت قیلوچی لرنی بیرتامانگه اینتیلیش لرینی کوریب، بعضأ حیرت لنیب قاله دی:

« یا، صمدا » نی ترک ایتیب، « یا صنمیم » دیسم موکین؟
عیش وسرورنی قوییب، یاکه غـمیم دیسم موکین؟

حقیقی انسان حقیده مشرب نینگ قره شی عجا یب و قیزیقرلی. اوبرچه کا ینات، حتی که فرشته لردن هم اوستون توره دی، چونکه حضرت انسا ن ( حضرت آدم ) اولراوچون مسجود بولگن. یعنی انسان یره لگندن کیین یره توچی اولرنی ییرگه با ش قوییب اونگه سجده قیلیشنی بویورگن ایدی. انسان اوزحقیقی معـنوی مقامیگه ایریشگندن کیین، ییرو کوک، محشر و کوثر وحتی جبرئیل دیک بویوک و مقرب فرشته لرهم اونگه تینگ توره آلمیدی، نیگه که اولرانسان ایمسلر، شونینگ اوچون هم، سیوگی – محبتدن یراغ بولیب، عشق دردو قیغوسی نی سیزه آلمیدی لر:

« تارتسم بیرآه درد بیلن محشرینگ کویر!»
« قیلسم فغا ن، بولاغی قوریب کوثرینگ کویر!»
« قاچ آسما ن پناه گه یاشون، پیکرینگ کویر! »
« ای جبرئیل ییغ ایمدی اوزینگنی پرینگ کویر!»
« بی درد سن، فرشته سن و عشقدن یراغ! »

مشرب نینگ شعـرلریده، موسی، خضرو عیسی اوبرزلری(تمثاللری) جوده کوپ اوچریدی. مشرب حقیقی محبوب یعـنی یره توچی دیداری نینگ مشتاقی. دیداراشتیا قی اونگه بیرلحظه هم آرام بیرمیدی. یره توچینی اوشبو د نیاده کوریش امکانسیز بولسه هم، موسی کبی اونی کوریشگه اینتیله دی، اونینگ جما لینی کوریش میسر بولمسه، جنت واونده گی حورلرنی هم یا قـتیرمیدی:

« جنت و حورینگ نی نیلی تا جما لینگ بولمسه »

یره توچی تجلی سی نینگ رمزی بولمیش” طور” تاغی،  « ایمن » وادیسی بات – بات اونینگ شعـرلریده تکرارلنیب توره دی. قرآن کریمده ذکر ایتیلگن طور تاغی، ایمن وادی سی ناملی کتته بیابان نینگ چپ تاما نیگه جایلشگن بولیب، حضرت موسی پیغمبر، اوشه ییرده یره توچیدن«ربی اَرِنی» یعـنی « ای ایگم اوزینگنی مینگه کورست » د یب التجا قیلگنده، اونگه « لن ترانی » یعـنی بود نیاده مینی هیچ قچان کوریشینگ ممکن ایمس دیب  جواب بیریلگن ایدی. سونگره یره توچی تاما نیدن موسی گه تاغقه باق، اگرمین کورینگنیم ده او، اوز جاییده توره آلسه، سین هم مینی کوره جکسن د ییله دی. « طور » تاغی الله تجلی سیگه چیده یا لمی پرچه لنیب کیتگنینی کورگنده، قرآن کریمده، « وخَرّ موسی صَعِقا » (موسی هوش سیز بولیب ییقیلدی) دییلگن.

مذکورا لهی حادثه، هردایم مشربنی اوزیگه تارتیب، تولقین لنتیریب توره دی. او، بیرنیچه اورینده، مذکورحا د ثه گه اشاره قیلیب، نهایت جسارت وشها مت بیلن دییدی:

نیم موسی نقا ب ازچهره بردار
نمی آید خوشم این “لن ترانی”

یعنی مین موسی ایمسمن، یوزینگدن پرده نی کوتر، بو ( “لن ترانی” – مینی هیچ قچان کورالمیسن) د یگه نینگ مینگه یاقمیدی، دیب یازه دی. باشقه بیر شعـریده            ( “خَرّموسی” رفتم و “إنّی اناالله” آمدم )،یعـنی مین موسی کبی ییقیلیب توشدیم، لیکن “إنی اناالله ” (شبهه سیز مین خدامن) دیب کیلدیم، دیب “شطحیات” ایتیشگه اوته دی. شطحیات، یوزه کی معـنی سی شریعـتگه قرشی بولیب، کامل عارف وصوفیلر تاما نیدن وجد وهیجان وجذبه حا لتیده تیلگه آلینه دیگن سوزلر. مثلأ مذکوربیت و ومنصورحلاج ایتگن ” اناالحق” (یعنی مین حق من) دیگن سوز. بوکبی سوزلرنی تیلگه آلیش عا قبتیده منصور حلاج، عمادالدین نسیمی، یحیی سهروردی و مشرب، قشری (یوزه کی) متعـصب د ین اربا بلری تاما نیدن اولد یریلد یلر.

مشرب موسی اوبریزینی(تمثالینی)، او یره توچی دیداریگه ییته آ لمدی د یب ینه بیرجایده قوییده گیدیک تیلگه آله دی:

” ربی ارنی ” دیدی  موسی کلیم، هیچ ییتمه دی
عشقد ین  نالان  بولوبان، کیچه لر بیدار اوزیم

ینه بیر جایده موسی نینگ ضدی بولمیش فرعـون نینگ ظا لم وشداد وزیری” هامان” نامی بیلن اونی ایسلته دی:

در چشم  اهل  عالم  صوفی وشم  به   ظاهر
سیرت  طراز  “هامان” ، اندر لباس  موسی

یعـنی عا لم اهلی نظریده افتیدن صوفی صفت بولیب، موسی لبا سیده کورینسم هم، لیکن  حقیقتده سیرتیم – خُلقیم، “هامان” گه اوخشه یدی.

موسی تمثالی وطور تاغی الوهیت تجلی سی مظهری بولگنی اوچون، منصورحلاج نظریدن هم اوزاقلشمی تورردی. منصور اوزماهیتینی ایضاحلش مقصدیده،  معما سیمان بیر شعـری نینگ آخریده بوندی د یگن ایدی:

” ابصرتَنی بمکا ن موسی قائمأ ”
” فی النور فوق الطور حین ترانی”

یعـنی ( اوشنده مینگه قره سنگ، مینی طور تاغی اوزره، موسی توخته گن جایده نورگه چولغـنگن حالده کورگن بولردینگ). «خضر» ایسه موسی گه یول کورستگن، ابدی حیات رمزی و حق یولیگه یوللاوچی ذات صفتیده تنیلگن. مشرب هم خضر کبی محبوب نینگ ابدیتی زلال چشمه سیدن سوایچیب، او کبی ابدی حیا ت گه ایریشما قچی بوله دی:

« زلال چشمه سیدن خضر تاپدی عمر طویل »
« منگو بقا لیغ  اوچون چشمه  زلالینگ آچ »

بعـضأ ایسه اونی عیسی مسیح بیلن بیر جایده ذکرایته دی. عیسی مسیح           (حضرت عیسی)، حضرت محمد علیه السلامدن ایلگری سونگگی پیغمبر ایدی. او ظاهرأ دارگه (صلیبگه) آسیلگن بولسه هم، تنگری اونی کوککه (تورتینچی آسمانگه) کوترگن. او، قیا مت کونی گچه برحیا ت یشیدی.
عیسی نینگ ماجرالرگه توله حیاتی، اینیقسه آخرگی کونلری نهایت آغیر، عذاب عقوبتلی بولیب اوتگن. اوحقیقت غـلبه سینی تأمینلش و عدالتنی اورنتیش یولیده آلیب بارگن ایزچیل کوره شی اوچون، دشمنلرتامانیدن دارگه آسیلیب، وحشیانه طرزده قینلگن. شوجهتدن مشرب اوزتقدیرینی اونگه اوخشه ته دی، بعـضأ عیسی صفت بولیب، حتی اوندن هم یوکسکراق درجه گه کوتریلگیسی کیله دی:

« باشیم هفت آسمانگه ییتسه، من عیسی صفت بولسم »

« عیسی روح پرور،  ترک تعـلق ایلر»
« کوک صحنیده قلند، یخشی مکان ایمسمو؟»

حضرت عیسی هرقنچه عروج قیلیب آسما نلرگه کوتریلگن و کبریا حریمیده  یشید یگن  بولسه هم،  مشرب وصا ل د ولتیگه ایریشیش اوچون «یارِغار» بولیشینی آرزوقیله دی. « یارِغار» اتمه سی هجرت جریانیده حضرت پیغـمبریمیز بیلن اوز تقد یرینی باغلب، اونینگ یولداشی، پناه ایزلنگن غارایچیده اونینگ صحبتداشی، صادق ومخلص دوستی صفتیده، اوبیلن خطرلی آنلرنی کیچیرگن بیرینچی خلیفه حضر ت ابوبکر صدیق قه بیریلگن لقب بولیب، قرآن کریمده «ثا نی اثنین إذهما فی الغار» (غارده بولگن ایککی کیشی نینگ بیری – ایککینچیسی) کبی سوزلربیلن اونگه اشاره قیلینگن.

« عیسی  چیقیب هوا اوزه، کورمدی  معشوقی  یوزین»
« عشق نینگ اوتیغه من کوییب، باالله یا رِغار، اوزوم»

عیسی و اونینگ تقدیریگه قیزیقیش مشربنی منصورحلاج گه یقینلشتیره دی. منصور نظریده هم عیسی مسیح اوزیگه خا ص خصوصیتلری یعـنی یره توچی حکمی بیلن آته سیزتوغیلگنی، اولوغوارلیگی، حق یولی فدایی لیگی بیلن منصور نینگ چیکسیز حرمتینی اوزیگه تارتیب توره دی. حتی او، بیرشعـریده صلیب  مذهبی اسا سیده د نیادن اوتکومدور، بطحی (مکه) و مد ینه نی ایسته میمن د یب، اوز تقد یرینی عیسی تقد یریگه اوخششی نی ایستیدی:

« علی د ین الصلیبِ یکون موتی »
« ولا البَطحی اُرید ولا المدینه »

منصور حلاج وعمادالدین نسیمی « وحد ت » فلسفه سی یولی نینگ قربا نلری بولیب، مشرب نقطه نظریدن پارلاق سیمالر وآرتگه چیکینمس قهرمانلر صفتیده گَوده لنیب     توره دیلر. مشرب، اولرگه نسبتأ چوقورحرمت، چیکسیز محبت بیلدیریب، اوزتقدیرینی اولربیلن باغلیدی و منصورگه قوشیلگنی اوچون خداگه شکرلرقیله دی.

روایتلرگه کوره شاه مشرب گه اونینگ مرشدی آفا ق خواجم، سین محمود خان نا ملی کیشی تامانیدن شهید قیلینه سن دیب بشارت قیلگن ایکن. مشرب هردایم اوز شعـرلریده اونینگ تقد یری منصورگه اوخشه گن بولیب، عا قبت الامربلخ شهریده محمودخان قولیدن شهادت شربتینی ایچیشی حقیده ایسلتیب یورگن. قوییده گی شعـرگه دقت قیلینگ:

« قانیمنی توکار ایرمیش، بلخ شهریده محمود خان »
« تقدیر ازل بولسه، نیلی انگه بیرمی جان »
« مینگ شکر خداییمغه، منصورغه قوشیلدیم»
« اول روی سیه لرکیم، منصورنی اولدورغان»
«عشقینگ یولیغه کیرگن، البته کیچر جاندین»
« کیچمس ایسه دنیا دن، ایتگن سوزیدور یالغان »

شونینگدیک بابارحیم مشرب «الفقر فخری» مضمونیده روایت قیلینگن حد یث شریف ا سا سیده، برچه دنیوی هواوهوس، نفسا نی ایستکلر، مال ودولت، تاج وتخت گه بیریلیشدن آزاد بیرا نسان صفتیده، فقر(فقیرلیک) گداسی بولیب یشیدی. حا فظ شیرازی «درویش وگدا بولیب یشه یاتگن بولسم هم، اوزیم نینگ بیرته یونگدن توقـیلگن قلپاغیمنی، یوزته شاهانه تاج بیلن المشتیریش گه حاضر ایمسمن» دیگن ایدی. مشرب نینگ اوزیدن ایشیتیلیک:

بهشت ایوانیده حورو رواقین آرزو قیلمی،
ساترغه دین ود نیانی، رواجین آرزوقیلمی.
باری، روم وختا باج وخراجین آرزوقیلمی،
شۀ روی زمین و تخت وتاجین آرزوقیلمی،
گدای فقر بولد وم، سیرا یترمن بحروبرتنها.

گاهی ایککی عالمنی ایککی ته کووش (نعـلین) کبی بیر تاما نگه تشلب کیته دی، چونکه اوحقیقی سلطان نینگ دیوانه لریدن وآیاق یلنگ رندلریدن بوله دی:

« کونین راچو نعلین انداختیم و رفتیم »
« دیوانگا ن شاهیم، رند برهنه پا ییم  »

عین حالده بابارحیم مشرب نهایت جان کویر، انسان سیور شاعر بولیب، ایزیلگن، جبرلنگن و مظلوم آد ملراوچون قیغوریب یوره دی، اولرنینگ دردلرینی چوقورسیزه دی.

« دلی تیغ ستمدین یاره بولغان خلقنی کوردوم »
« تنی دردو المدین پاره بولغان خلقنی کوردوم»
« کوزی، وقت سحر سیاره بولغان خلقنی کوردوم »
« فنا شهریده کوپ آواره بولغان خلقنی کوردوم»
« ظلم طغـیان ایتیب دور هربیریسی بیخبر تنها»

او، اوز دوری نینگ متعـصب دین ارباب لری بیلن کیلیشه آلمید ی، نیگه که اوهر ییرده اوزبوینیگه عشق تومارینی آسیب یوره دی. بوندی حقیقی عشق نینگ توب ماهیتیگه تار فکر متعـصبلر ییته آلمسدیلر:

« مینی کورسه قاچادور شیخ الاسلام اهرمن ینگلیغ »
« نیچون، بوینـومغه زلفی تاری چیرماشقان توماریم بار»

بابارحیم مشرب نینگ اثرلرینی دقت بیلن تحلیل قیلیب اوقیگنده، اونده گی مضمونلرقنچه چوقور، عباره لر زلال سودیک شفاف ایکن لیگینی سیزیب باره میز.

یوقاریده گی کوزه تیشلرگه اساسلنیب ایتیش ممکن که بابارحیم مشرب نینگ شعـرلریده بیرتاما ندن انسان حیا تیگه تیگیشلی بولگن عالی خصلتلر یعـنی علم وفضیلت گه اینتیلیش، ایمانلی و وجدانلی بولیش، یاما نلیکدن اوزاقلشیب، ایزگولیک که یوزتوتیش، اوزسوزی اوستیده توریب یالغان یشیغدن چیکله نیش، آته – آنه سی، خلقی ویورتیگه نسبتأ مهرو محبتده بولیش و باشقه کوپ یوکسک اخلاقی نورم لراورین آلیب، اوزافاده سینی تاپگن بولسه، ایککینچی تاماندن، اونینگ اثرلریده تصوفی غایه لر وعرفانی قره شلر، اینیقسه «وحدت» مسئله سی چوقور ایلدیز آتگن. مذکورغایه لر، الهی محبت تویغـولری بیلن قوشیلیب مشرب نینگ شعـری اسلو بیگه یونه لیش بیره دی. او، بونداق یوکسک مقامگه ایریشگن بولسه هم، اونینگ برحیات اسمی یا نیده «دیوانه» سوزی قوشیلیب کیلگنلیگی دقتنی جلب ایته دی. حتی بعـضأ اونینگ حیا تنامه سی بیرقطارشعـرلری بیلن «دیوانه مشرب» نامی بیلن هم نشر ایتیلگن.

فکریمیزچه بونینگ سببی بیرتاماندن اونینگ اوزی«دیوانه» سوزینی کوپ ایشله تیب، اوزنامی بیلن هم اونی کوپ قوشیب یازگنی بولسه، ایککینچی تاماند ن اونینگ د نیا کیزیب، قلندرانه سفرقیلیب، درویشلرچه حیا ت کیچیرگنی حسا ب لنه دی. بیزبو حقده تنیقلی عالم استاد غیب الله سلام فکریگه قوشیله میز: “همان که مبارک، قوتلوغ، سرلی تبرک نامیگه « دیوانه » دیگن صفت تیرکلگن ایکن، اونینگ قلبیده وآنگ – شعـوریده، حقیقتدن هم، تینیق انسانی تفکر بیلن برابر، اولیا و انبیالرگه خاص ذکیلیک، فرشته وملائکه لرگه خاص نور، دیولرگه خا ص بیتمس– توگنمس کوچ – قوت مجسمدَی(مجسمدیک) کورینه دی مینگه. دیوانه نی بو«جِننی»، «تیلبه» دیب انگله میمیز. نیتانگ! افسوس که، کوپینچه «دیوانه» سوزی نینگ اوزه گیگه اعتبار قیلمیمیز. دیو!!! دیو!!»
تأ کید لگنیمیزدیک تصوف تعلیماتیده ابن العربی اساس سا لیب رواجلنتیرگن   «وحدة الوجود» (پانته ایزم) – فلسفی  یونه لیشی، مشرب ایجادیاتی نینگ ایککینچی تامانی و اجرلمس قسمینی تشکیل ایتیب، اونینگ شعـرلریگه جلال الدین رومی غزل  لریدیک شوروهیجان،  جاذبه وذوق، حرارت و گوزللیک بغـیشلیدی. اولرنی اوقیگن کیشی قیته دن اوقیگیسی کیله دی. شاعرجلال الدین رومی واونینگ سرداشی مشهورعارف شمس تبریزی گه اخلاص کوزی بیلن قره ب، اوزبیکچه شعـرلریدن بیریده ” شمس تبریزی منم، گاهی جلال الدین منم” د یب اولرنی تیل گه آله دی. مشرب نینگ ایریم فارسچه شعـرلریده ” نیمیم زتورکستان،نیمیم زفرغانه” ( مینینگ یرمیم تورکستاندن بولسه، یرمیم فرغانه دن دور) دیگن جلال الدین رومی نینگ شعـری اسلوبی عکس ایته دی و او ایشلتگن ایریم اتمه  لر کوزگه تشلنه دی، مثلأ:

” ازآشنا گسسته،  پیوسته ایم با  دوست”
” باخویشتن نشسته، لیکن زخود رها ییم”
” با شیخ عهد بسته، با  لولیان   نشسته”
“در  هر کجا  که  بینی، هنگامۀ  خداییم ”

ترجمه سی: آشنالربیلن علاقه نی اوزیب، دوستگه قوشیلگنمیز. اوزیمیز بیلن اولتیرگن بولسک هم، اوزیمیزدن آزاد بولگن میز( من من لیکدن خلاص بولگن میز).

بیز شیخ بیلن عهد وپیمان قیلیب، لولیلربیلن اولتیرگنمیز، هر جایده بیزنی کورسنگ، خدا نینگ هنگامه سی میز.

مشهور تصوف شنا س عا لم راجی ارنلدز افاده سی بیلن ایتگنده  وحدت، وحدة الوجود یاکه «پانته ایزم» لغوی جهتدن ماده بیرلیگیدن عبارت بولسه، عرفان  فلسفه  سیده  اوشبو اتمه دن  مقصد « کون ومکان » یعـنی بوتون کا ینا تده فقط  بیر ذات موجود بولیب واو یره توچی نینگ اوزی ایکن  لیگی نی افاده  لیدی.

آلمانلیک عا لم ماکس هورتن «اسلام فلسفه سی» کتابیده یازیشیچه حلاج  تصوفگه قوییده گیدیک توصیف بیرگن: صوفی حددن آرتیق «اِفراد» (یککه لشتیریش) نتیجه سیده یره توچی نینگ ذاتیده مستحیل بولیب( قوشیلیب، حل بولیب)، یره توچیدن  باشقه نرسه   قالمیدی. صوفی نینگ سونگگی  مقصدی  اوز وجودینی  الهی ذا تده محو ایتیشدن عبارتدیر.( فنا – یعـنی یره توچی ذاتیده فانی بولیش – بودیست لر نینگ “نیروانا” سی یعـنی بوتونلی فانی بولیشیگه تینگ دیر).
راجی ارنالدز فکریچه «اِفراد» فقط یره توچیگه خا ص بولگن عمل حساب لنسه، لویی مَسینیون تأ کید لشیچه «اِفراد» شونداق بیرانسانی عمل کیم کیشی، اوزی نظرده توتگن وجود نی تنلب آلیب، اونی باشقه لردن شو درجه گه چه اجره ته دی که، اوزی واوندن باشقه نرسه قا لمیدی.
صوفی، عا لملرایتگن درجه گه  ییتوشگندن کیین، الوهیت ذاتیده محو بوله دی، بیرقطره سو چیکسیز عمان گه توشیب اوزینی کورما قچی بولگنده فقط عماننی کورگنیدیک، اوهم اوزینی کورما قچی بولگنده فقط «ذات» نی کوره دی. نوایی افاده سی بیلن ا یتما قچی بولسک:

قیلیب حق وجودیده محواوزوجودین،
نوا یی  مونی  بیل  طریق  تصوف.

شویوسینده وحدتگه اعتقاد ابن العربی، عطار، جلال الدین رومی، بایزید بسطامی، منصور حلاج، عمادالدین نسیمی، علیشیر نوایی کبی با بارحیم مشربده هم کوچلی درجه ده موجود ایدی. جلال الدین  رومی:

” آنانکه   طلبگار  خدائید    خدائید،
بیرون زشما نیست، شما ئید شما ئید”.

یعنی : ای یره توچینی قیدیروچی لر، او سیز لردن تشقریده ایمس، اوزینگیزسیز، اوزینگیزسیز! – دیگن بولسه، مشرب:

” سر به جیب خویش بردم، ازعدم بازآمدم “،
” مظهر ذات  الستم،  یکتن  اوتاد  آمدم”

یعـنی :  یاقمگه باش ایگیب ( چوقور تفکر گه باریب )، عد مدن قیتیب   کیلد یم.  مین «الستُ…» دیگن ذات نینگ مظهری من. مین،  بیر اوزیم   «اوتاد»  اورنیده تورگنمن، – دیب یازه دی.
” اوتاد ” هجویری افاده سیچه تصوف اهلی نظریده،  یره توچیگه گه یقین آلتی گروه، جمله دن، « قـطب » و « نقیب »دن کیین، اوچینچی اورینده تورگن تورت کیشیدن عـبارت بولیب، د نیانینگ تورت تامانیده، عا لم نینگ تورت رکنی – ستونی صفتیده توخته گن بولورلر.

شونینگدیک مشرب باشقه بیرشعـریده:
«خرّ موسی رفتم و “إنی اناالله” آمدم»

یعنی موسی سینگری ییقیلیب توشیب،«إنّی اَناالله» (مین خدامن) دیب کیلدیم دیگن و یره توچی سوزینی اوزیگه نسبت بیریب ایشلتگن. یوقاریده گی مشرب نینگ  ایککی شعـری و باشقه کوپ سوزلریدن ، اونده وحدت نظریه سیگه دایر قره شلر قنچه کوچلی ایکنلیگی نی یققال کوریش ممکن.
هرحا لده بابا رحیم مشرب نینگ شعـرلرینی اونینگ عرفانی قره شلری یارقین لیگیده چوقور وهرتامانلمه تیکشیریب، باشقه وحدت شاعـرلری بیلن اونینگ مشترک تامانلری واوزیگه خاص بولگن قره شلرینی علمی نقطه نظردن بیلگی لب بیریش، اوشبوعارف شاعرنینگ علمی، عرفانی شخصیتینی یاریتیشگه کتته یاردم بیره دی. نیگه که مشرب فقط اوزبیک وفارس تیل لریده گی شعـرلری بیلن گینه ایمس، بلکه اوزی نینگ عرفانی– فلسفی دنیا قره شی واوشبو قره شلرنینگ ایزچیل ترغیبا تچیسی، عدالتسیزلیک وخرافات حامی لریگه قرشی اوزعقیده سی نینگ ترقتوچیسی وتلقین ایتوچیسی، حق یولیده اوزجانینی قربان قیلگن فدایی شهید و قهرمان صفتیده هم کتته اعتبار واحترامگه سزاوار انسا ند یر.

بولردن تشقری بابا رحیم مشرب نه فقط اوزبیکستان، بلکه بوتون تورکستان  و مرکزی آسیا حدودیده «وحد ت» عرفانی- فلسفی یونه لیشی  نینگ آخرگی نماینده سی حسا بلنه دی. اوندن کیین گی ایریم شاعرلرده اوشبو تمایل بعضأ کوزگه تشلنسه هم، کوپینچه تقلید اسا سیده بولیب، چوقور عـقیدوی وغایوی نیگیز گه ایگه ایمس.

بابارحیم مشرب حیاتی وایجادی بیلن بیر قطارتنیقلی عا لم لر اینیقسه عبدا لقادر حیت میتوف، عبدالرشید عبد غفوروف، غیب الله سلام، وهاب رحیموف، کامل جان اسرائیلوف وجلال الدین یوسپوف وباشقه لر اوزاق مدتلردن بیری شغـل لنیب کیلیب، اونینگ شعـری توپلملرینی تیارلب، ترجمۀ حا لینی یازیب کتا بخوانلر لرگه تقدیم ایتگن لر. اینیقسه جلال الدین یوسپوف تامانیدن انتقادی اسلوبده تیارلنیب، مفصل سونگ سوزی و لغـت نامه لربیلن 400 بیتده نشرایتیلگن «مهربا نیم قیده سن» ناملی مشرب نینگ کتته شعـری توپلمی اوزیگه خا ص اهمیت گه ایگه. تنیقلی عا لم لرنجم الدین کاملوف وغیب الله سلام تاما نیدن کتابگه یازیلگن سوز باشی اوزعلمی تحلیلی و انتقادی  تاما نلری بیلن مشرب نینگ بدیعی ایجادی ودنیا قره شینی یخشی انگلب آلیشگه یاردم  بیره دی.

اثر توپلاوچیسی، شاعر اثرلرینی اوز ایچیگه آلگن 12 نسخه نی سا لیشتیریب اورگنیب، مذکور توپلمنی کتته محنت و اوزاق مدتلی سعی و کوشش بیلن تیارله گن. یوسپوف کوپ جا یلرده شعـرلرده گی کمچیلیکلرنی توزه تیش گه اورینیب، بعـضأ اولرنی قیاسی شکلده، بعـضأ منطقی یوسینده وبعـضأ اوزی نینگ شخصی ذوقی، توشو نیش وتعـبیری ا سا سیده اصلاح قیلیب کیلگن. لیکن بوساحه ده بجریلگن ایشلر ییترلی ایمس.     ج. یوسپوف اوزی یازگن سونگگی سوزیده (مشرب نینگ حیاتی و اینیقسه بدیعی میراثینی تحقیق قیلیشد یک شرفلی، عین چاغده جوده مرکب ایش، دوام ایتتیریلیشی کیره ک) دیب تأکید له گن ایدی. نیگه که هنوزهم مشرب نینگ شعـرلریده عروض وزنلری و مضمون نقطۀ نظریدن انچه کمچیلیکلر اوزینی سقلب قالگن. اگر بیز شاعر نینگ بویوک اقتداری، علمی درجه سی وعالی شعـری قریحه سینی نظرده توته دیگن بولسک، مذکور کمچیلیکلرنی (ایریملریدن تشقری) اونینگ ایجادیده طبیعی دیب تصور قیلیش گه حقلی ایمسمیز. شونینگ اوچون اوشبو، حلاج ونسیمی یولداشی، ابن العـربی وجلال الدین رومی  ایزداشی ایجا دی نینگ مکمل علمی انتقادی متنینی تیارلب، اونده گی عرفانی اتمه لر، تلمیح لر و تاریخی اوبرزلروعباره لرنی ایضاحلب اوتیش، تورلی نسخه لرده گی سوزلرنی  چوقور اورگنیش، تاپیلگن قرینه لر گه  اساسلنیب قیا سی – منطقی ا سلوبدن فایده لنگن حا لده کمچیلیکلرنی توزه تیش بیلن بیرگه، اونینگ دنیا قره شینی هر تمانلمه یاریتیب  بیریش، اد بیات  شنا س و تصوف  شناس عالم  لریمیز آلدیده  تورگن  بویوک فخر لی وظیفه حسا بلنه دی.

مقا له آخریده ممنونیت بیلن ایسلتماقچی میز کیم مشرب نینگ روحی کیچینمه  لرینی چوقور سیزگن، اونینگ ایجادیده گی بدیعی تامانلر وعرفانی غایه لرنی یخشی ادراک ایتگن شاعـر طبیعـت یازوچی استاد غیب الله سلام، « یازوچی » جریده سیده اعلان قیلگن اوزی نینگ تحلیلی وقیزیقرلی مقاله سیده، تد قیقا تچی عالم جلال الدین یوسپوف تامانیدن کوپ ییل لیک محنت ثمره سی صفتیده مشرب « دیوانی » بیلن اونینگ « مبدأ نور » اثری ینگی ایشلاو، تحلیل و تحریردن چیقریلیب، ایککی جلد لیک حجم ده نشر عرفه سیده تورگنیدن خبر بیره دی.
بیز مشرب شنا س لیک ساحه سیده بجریلگن بوندی علمی – تحقیقی ایش حاضرگی دورده قنچه کتته اهمیت گه ایگه ایکنلیگی گه اعتبار بیرگن حا لده، اونینگ تیزآره ده نشردن چیقیشینی کوتیب قا له میز.

مقاله آخریده شونی هم قید ایتیب اوتیش کیرک که، بوندن نیچه ییل مقدم اوزبیکستانده بواولوغوارشاعروعارف توغـیلگن کونی نینگ 350 ییل لیگی طنطنه لی نشان لندی. افغانستانده سیا سی واجتماعی شرایط آغربولگنی گه قره مسدن، امیرعلیشیر نوایی فرهنگی (مدنی) اویوشمه سی نینگ بلخ  ولایتیده گی بولیمی اوشبوتاریخی  سنه نی اعزازلش مقصدیده « گزیده ای از اشعارمشرب» نامی بیلن مشرب نینگ تنلنگن دری (فارسی) واوزبیکچه شعـرلری مجموعه سینی، اونینگ صورتی بیلن، مراسم دن بیرنیچه آی مقدم نشردن چیقرگن ایدی.

بومجموعه نی بلخ ولایتی ده نوایی فرهنگی اویوشمه سی نینگ رئیسی ژورنا لیست عبدالله روئین نشرگه تیارلگن. «مولانا مشرب ترجمه حا لی توغریسیده بیرنیچه سوز»  یازیب اونینگ قیسقه چه ترجمه حا لینی بیان ایتگن بلخ ولایتی ده گی یازوچی لر اویوشمه سی نینگ رئیسی صالح محمد خلیق ایسه « رندلراوروغیدن بیرایرکین انسان » سرلوحه لی مقد مه سیده مشرب نینگ شعـری قریحه سی وعرفان ده توتگن یوکسک مقامی نی قیسقه چه یاریتگن. مجموعه 1991 ییل آخرلریده بلخ ولایت باسمه خانه سیده نشردن چیقریلگن.

دوکتور علوم پروفیسور عبدالحکیم شرعی جوزجانلی

ایـضا حلـر:
عروج  – یوقاریگه کوتریلیش.
مظهر –  ظاهر بولیش، کورینیش وجلوه قیلیش جایی.
کبر یا – بویوک لیک، اولوغوارلیک، عظمت.
تلمیح – شعرده بیران بیر مشهور قصه، حادثه یاکه مشهور مثل گه اشاره قیلیش.
قرینه – بیران مطلب نی بیلیب آلیش یاکه مرکب ومجهول مسئله نی انگلش و یا بیران مقصد گه ایریشیش اوچون دلیل بوله دیگن نرسه، علامت، نشانه.
قریحه ـــ ذوق، ادراک، شاعرلیک و یازوچیلیک اوچون طبیعی کوچ و استعداد.